देख्दैमा राधाका दुई नयन बसिगएथ्यो पिरती
कोकिल वाणी, मुस्कानको मधुरता मन हर्ने अति ।
खेल खेलमा मित्रता भएको थियो गहिरो जति
टुट्ने हो कि ती प्रिय सखीको साथ लाग्दथ्यो पीर अति ।।
अर्कैकी बनेर डोलीमा चढी जब गइन् राधा रानी
भन्न नसकी गुम्सिएका भाव सम्झी बढ्यो ग्लानि ।
कान्हाको मन छ धेरै बलवान् भन्दछ सारा गोकुल
देख्दैनन् ती मुहारको मुस्कानले लुकाएको शूल ।।
मुरलीको दु:खी विरही धुन गुन्जाई वृन्दावनमा
डुल्दछ सम्झनाले कृष्ण यो, सन्ताप बोकेर मनमा ।
योगीको मार्ग चिनी ती बुद्धिमती प्रियाको सङ्गतले
राधाकृष्णको प्रेम अमर भनी चिन्नेछ जगतले ।।
शनिबार, कार्तिक १० बाट सुरु भएको फिल्डवर्क रफ्तारका साथ चल्दै थियो । बुधबार दिउँसो मुग्लिङबाट दक्षिणमा रहेको साठीमुरे गाउँ पुगेका थियौँ अनिल, अनिश, ईश्वर र म । झन्डै चार घण्टा ठाडो उकालो चढ्दै गर्दा ठीक पारी पट्टीको डाँडोमा ठूलो बजार देखिएको थियो । मनकामना बजार हो त ? हामी एकअर्कालाई सोध्दै हिँडेका थियौँ । साठीमुरेका बासिन्दाले त्यो मनकामना बजार नै हो भनेका थिए ।
त्यहाँबाट मनकामना बजार झन्डै उस्तै उचाईमा छ भन्ने लागेको थियो । “भोलि मनकामनातिर पर्यो भने त हिँड्न गाह्रो हुन्छ,” सल्लाह गरेका थियौँ । यसपालि एम. एस्सी. पहिलो सेमेस्टरको फिल्ड आँबुखैरेनी परेको थियो । मनकामनाको “रुट” दुई टोलीलाई पर्ने कुरा थियो ।
थकानले गर्दा हो वा पहिल्यै गएकाले हो या अघिल्लो साल देखेको दुरावस्थाले हो, मनकामना जाने इच्छा खासै थिएन हाम्रो ग्रुपको कसैलाई । इच्छुक ती साथीहरू थिए जो पहिले गएका थिएनन् । अघिल्लो साँझ फेसबुक चलाउँदै गर्दा देखेको एउटा तस्वीरले मन केहीबेर तरङ्गित भने बनाएको थियो । “ओहो, मन्दिरको रूप त बदलिएछ” भन्दै खुसी भएको थिएँ । जाने लालसा भने पलाएको थिएन ।
चिट्ठा
बेलुका गुरुहरूले भोलिपल्टको रुटको जानकारी दिनुभयो । मनकामना पुग्ने दुई टोलीका लागि दुई रुट छुट्याइएको थियो । पहिलो रुट थियो । आँबुखैरेनीबाट मनकामना पुग्ने अनि त्यहाँबाट गोर्खा जिल्लाको आरुबोट, ज्यामिरे हुँदै तीनकिलो झर्ने । अर्को थियो, मनकामना पुगेर कुरिनटार झर्ने । मनकामनासम्म दुई टोली सँगै हुने थिए ।
मनकामना जाने रहर प्रायः सबै ग्रुपले गरेकाले चिट्ठा गर्ने सहमति भयो । अनिलले हाम्रोतर्फबाट चिट्ठा थुत्यो । मनकामनाको पहिलो रुट परेछ । अरू ग्रुपलाई पनि उनीहरूको इच्छा र क्षमता अनुसारको रुट परेछ । “माताको इच्छा होला,” मैले भनेको थिएँ ।
यात्रा
मर्स्याङ्दी पुल सेल्फी / निर्जल पोखरेलको फेसबुकबाट / बायाँबाट दायाँ: पहिलो हार – अनिल,एन्जिला, अनिश, अशोक – दोस्रो हार – निर्जल, दीपक,अस्मी, म, ईश्वर, सुजाता -पर- सुमन
आँबुखैरेनीको मर्स्याङ्दी पुल तरेपछि गोर्खा जिल्ला टेकिन्छ । त्यहाँबाट अरू साथीहरूसँग बिदा भएपछि हाम्रो टोली र निर्जल दाइको टोली दरौँदी तरेर उकालो लाग्यौँ । चट्टान देखिएको सडाक किनारमा काम सुरु भयो । केही डाटा लिएत अघि बढ्यौँ, सरहरूको निर्देशनअनुसार स्थानीयसँग छोटो बाटो सोध्दै ।
छोटो बाटो पनि छोटो कहाँ थियो र ? स्याँस्याँ फ्याँफ्याँ गर्दै उकालो चढ्यौँ । बाटोमा चट्टान धेरै भेटिएनन् । जति भेटिए ती तलका भन्दा खासै फरक थिएनन् । बरू धुलोको रङ्ग हेरेर तलको माटो कस्तो होला भनेर अनुमान गर्यौँ । डाटा लिने परिस्थिति भने थिएन ।
डाँडा चढ्दै गर्दा तल नदीले बनएको कुहिरो हट्दै गयो । सात-आठ सय मिटर माथी पुगेपछि बादल हामीभन्दा तल तैरिएको देखियो । उत्तरमा देखिए, सेता हिमाल । बाटा छेउमा सुन्तलाका बोट । केही दिनअघि बन्दीपुर जाँदा पनि यस्तो दृश्य देखिएको थियो । त्यही पनि “यस्तै ठाउँलाई स्वर्ग भनिँदो हो,” हामी कल्पित भयौँ ।
मनकामना पुग्नै लाग्दा हामीले मोटर बाटो छोड्यौँ अनि सिँडी चढ्यौँ । सुन्तला खाँदै माथि चढ्यौँ । फूलप्रसाद लिएर फेरि चढ्यौँ । सिँढी चढेर माथी पुग्न झन्डै आधा घन्टा लाग्यो ।
मन्दिरको बदलिएको स्वरूप
अगस्ट २, २०१७ तिर गोर्खा मनकामना शीर्षकको यात्रा संस्मरण लेख्दा साह्रै पीडा भएको थियो । त्यसबेला मन्दिरको अवस्था देखेर विचलित भएको थिएँ । भाग्यले भनौँ या माताको प्रभावले, मौका जुर्यो । साथीहरूसँग म पनि मनकामना पुगेँ, ठीक पन्ध्र महिनापछि ।
पन्ध्र महिना पहिले
पहिले जस्ता बेरेर, खट बाँधेर जीर्णाव्स्थामा देखेको “मन्दिर”को ठाउँमा अहिले लोभलाग्दो संरचना छ । ईँटको भित्तामाथि सुनको छाना छन् । अनि दोस्रो तलाको छानामाथि सुनकै गजुर । दिउँसो घाममा मन्दिर झन् टल्केको छ । मन्दिरको संरचना पुरानो छ तर सामग्री सबै नयाँ । पुरानै प्रकारका सामग्री राखेको भए पुरानै जस्तो देखिन्थ्यो भन्ने बिचार पछि मनमा आउँछ । त्यहाँ भने म निस्तब्ध हुन्छु; मन्दिरको सुन्दरताले मोहित ।
मनकामनाको नयाँ मन्दिर
नयाँ संरचनाभित्र देवीको स्थापना भइसकेको छैन । गोर्खा भुकम्प (२०७२) पछि बनाइएको अस्थायी मन्दिरमा नै क्षमापूजा गरेर देवी बसाइएको छ । शनिबार (कार्तिक १७) मा घर आएपछि मामूबाबा भन्नुहुन्छ, “यही दशैँमा स्थापना गर्ने कुरा थियो त ।”
“जुरेन होला,” म भन्छु । मैले देखेको दृश्यका आधारमा निस्किएको निष्कर्ष त्यही हो ।
भूकम्प यता पूजाका लागि बनाइएको सानो मन्दिर / भुइँमा टाइल छाप्ने काम भइरहेको छ
***
अघिल्लो साल मनकामना मन्दिरको दुरावस्था देखेर विचलित भएको मैले मन्दिरको पुनर्निर्माण छिट्टै होस् भनेर कामना गरेको थिएँ । उहाँको शक्तिमाथि प्रश्न र गुनासो पनि पोखेको थिएँ । यसपालि माताको बोलावट भयो । सायद उहाँले मलाई आफ्नो सामर्थ्य देखाउन बोलाउनु भयो । अनि यो लेख लेखाउन पनि नत्र त्यति धेरै उत्सुक साथीहरूको बीचबाट मेरो ग्रुप किन छानियो ?
मनकामना माताको नयाँ मन्दिर हेरिरहने मन थियो तर समयको पावन्दी पनि थियो । तीनकिलोसम्म पुग्न कति हिँड्नुपर्ने हो ? थाहा थिएन । तैपनि दुई ग्रुपका अनगिन्ती फोटो खिचेर हामी आआफ्नो रुटतर्फ लाग्यौँ
धेरै मध्येको एक ग्रुप फोटो / बायाँबाट दायाँ: ईश्वर, निर्जल, म, एन्जिला, सुजाता, सुमन, अनिश, अनिल / निर्जल पोखरेलको फेसबुकबाट
उपन्यासको अन्तिम संवादले मन उथलपुथल भयो । यसपछिका वाक्यहरूतिर मन जानै मानेन । आँखाले पढेँ, मनमा आएनन् । यही संवादमा उपन्यास सकिएको भए हुन्थ्यो जस्तो लाग्यो । चलचित्र भएको भए त्यो संवादको अन्त्यमा बुढेसकालमा भेटिएका दुई बालसखा देवघाटको एउटा कुटीमा गएको दृश्य “टप शट” बाट देखाइन्थ्यो होला । किन हो मेरो मनमा यस्तै दृश्य कैद भइदियो ।
यो संवाद चानचुने होइन । उपन्यासकार अमर न्यौपानेको मन भेदेर उनलाई बालविधवाका विषयमा कलम चलाउन उत्प्रेरित गर्ने वाणी हुन् यी । त्यसैले पनि यही संवादमा “सेतो धरती”को अन्त्य भए हुन्थ्यो भन्ने लाग्यो ।
“भगवान् छ्न्” भन्दा वृद्ध ताराले आफूभित्रको भगवान् चिनेकी हुन् भनेर लेखकले प्रष्ट नलेखिदिएका भए वैचारिक बहस र विश्लेषण हुन्थ्यो होला यी तीन अक्षरलाई आधार बनाएर । उपन्यासकारले भने आफूलाई त्यो वाणी सुनाउने वृद्ध आमामै भगवान् देखे सायद ।
***
तारा, यमुना, पवित्रा र गोविन्द
यी चार पात्र एकै ठाउँबाट छुट्टिन्छ्न् अनि भेटिनछ्न् एकै ठाउँमा । भिन्नभिन्न शैलीबाट जीवन बाँचेका यी पात्रहरू अन्तिम क्षणमा भगवान् समीप पुगेका छन् । उपन्यासमा भनिएझैँ यी पात्रहरू नदी हुन् जो देवघाटरूपी तलाउमा बग्दै आइपुगेका छन् । अब त्यहाँबाट एउटा मात्रै बाटो छ । माथी । अर्थात्, मृत्युु । यमुना, पवित्र र गोविन्दसँग ताराको बिछोड र संगमले उपन्यास “फुल सर्कल” (Full circle) बनेको छ ।
***
वैवाहिक प्रचलन: केही अकल्पनीय परिदृश्य
“सेतो धरती” बालविधवाका विषयमा लेखिएकाले यसमा बालविवाहको प्रसङ्ग स्वतः आउने नै भयो । पाँच वर्षकी बालिकाको (ताराकी बहिनी) समेत विवाह हुने कुरा मनै चिर्ने खालको छ । तारा आफैँ सात वर्षकी भएकाले उसका लागि विवाह पूजा, खेल र सपनाजस्तो भयो । तर खेलजस्तो विवाहले उसको जीवन नै वर्वाद भयो ।
आफ्नो जेठो छोराको उमेरकी केटीसँग जब ताराको “बा”ले बिहे गर्छ, चकित हुन्छु । तारालाई समाजले अर्को बिहे गर्न रोक्छ । तर ताराभन्दा कान्छी केटी बिहे गर्न समाजले उसका बालाई उकास्छ । उसका बा पनि राजी हुन्छन् ।
यस्तो अनमेल विवाहले ल्याउँछ अनौठो परिदृश्य । एकै उमेरका ताराका जेठो भाइ र “सौतेनी आमा” खेल्छन् बिहेको खेल । उमेर बढेसँगै उनीहरूको जिस्काई र हिमचिम देखेर तारा गर्छे शंका । सौतेनी आमाको पहिलो छोरामा देख्छे आफ्नो भाइको रूप !
बहुविवाहका प्रसङ्ग पनि उपन्यासमा आएका छ्न् । एउटीलाई पाउन पहिले अर्कीलाई बिहे गर्ने यमुनाको पति अनि गाउँकी दुलहीलाई अनपढ भनेर “आधुनिक” शहरीया बिहे गर्ने गोविन्द दुवै विकृत मानसिकताका उपज हुन् ।
***
यौनिकता र मातृत्व
“कपडा नलगाउँदा सधुवा र ममा के फरक छ र ?” ताराले गरेको यो प्रश्न उनीमाथि समाजले लगाएको बन्देजको उपज हो । कुण्ठित उसको मनले सधैँ उसलाई पिरोलेको छ । उनमा सन्तान जन्माउने क्षमता हुँदाहुँदै समाजले बनाएको दायराले गर्दा ऊ सन्तान जन्माउन पाउँदिन । उनको मातृत्व समाजलाई अपाच्री हुन्छ । समाजले उनलाई बाँधेर राखेको छ ।
तारा को ठीक विपरीत छे पवित्रा । ऊ समाजको जञ्जीर तोडेर नर्तकी, वेश्या, र एकल आमा पनि बन्छे । जीवनको उत्तरार्धमा ऊ कुण्ठारहित जीवन बाँच्दछे । पवित्राका भोगाई र यमुनाको वैवाहिक जीवनको प्रसङ्गहरूले ताराका कुण्ठित मनको वेदना छ्ताछुल्ल पारिदिएका छ्न् ।
***
अन्त्यमा,
उपन्यासमा केही कुराहरू दोहोरिएका जस्ता लाग्छन् भने केही कुरा अधुरा । जस्तै, यमुनाको यौन जीवनका कुराहरू दोहोरिएर आएका छन् । त्यस्तै, एकपटक आफ्नी बहिनी भेट्न भनी गएकी तारा बहिनीको घरै पुग्दिन । उता, वर्षौँदेखी हराएको ताराको कान्छो भाइ देवघाटमा आइपुग्छ तर उसको कहानी थाहा नपाउँदा त्यो कुरा नै नभनिएको भए हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ ।
सामान्य कथा बोकेको सामान्य शब्दहरूमा लेखिएको “सेतो धरती” सामान्य उपन्यास भने होइन । लेखक न्यौपानेले भनेझैँ यो अनुभूतिमुलक आख्यान भएकाले नै यो सशक्त बन्न सकेको हो ।
आफूले जन्माएर
आफैँले मारेँ भनेका सपनाहरू
चिच्याइरहन्थे,
“लाग्यो होला तँलाई हामी मर्यौँ
तर हामी त तँ भित्रै छौँ
हामी तेरै अंश त हौँ !
जबसम्म तँ जिउँदो छ्स्,
हाम्रो अन्त्य हुनेछैन ।
“तेरो मनले बनाएको पिँजडामा
हामी बसेका छौँ
तैले वास्तै नगरे पनि
झक्झकाएका छौँ
भनिरहेका छौँ,
ब्युँता फेरि हामीलाई
खुसी हुन्छस्, सुखी हुन्छस् ।
कति रोक्छस् अन्तरात्माको आवाज ?
तोड पिँजडा, मुक्त गर,
अनि हुर्का हामीलाई ।”
डरको झ्यालखाना तोडेर
बचेखुचेका रहर जोडेर
सपनाको लिलाम गर्नेहरूसँग जोगिएर
आजकल मैले फेरि सपना देख्न थालेको छु !
नीदमा र जागामा
आशाका मसिना धागामा
सपनाको माला उन्न थालेको छु !
आफ्नो नाफा हुन्जेल
बोलाउँछन्, उचाल्छन्
यो छ, त्यो छ
यो गर्छु, त्यो गर्छु
यस्तो हुन्छ, उस्तो हुन्छ
भन्दै, फकाउँदै, झुक्याउँदै
सपना देखाउँछन् ।
जब सत्यको पर्दा खुल्छ,
तब थाहा हुन्छ,
यहाँ त सपना देख्नै पाइन्न ।
यहाँ सपनाको कुनै अर्थ नै छैन
जति नै राम्रो भए पनि !
यहाँ सपनालाई रेटेर, अँठ्याएर मार्छन्
सपनाकै अभिभावकहरू ।
त्यसैले,
न त नीदमा हुँदा न त जागा
अचेल म सपना देख्दिनँ
आफूले जन्माएर, हुर्काएर
आफैँले सपनाको हत्या गर्न चाहन्नँ ।
