रातो सूर्य

सूर्य रातो छ नभमा
मिर्मिरे हो या सन्ध्या ?

नयाँ सुरुवात ?
वा अन्त्यको सुरुवात
सडक, गल्ली र घरहरूमा
बगेको लाल रङ्गको ?

नीलो किनाराले घेरेको रातो
मुस्कुराइ रहला
सूर्यको लाल प्रकाशमा ?

Advertisements

चुप !

थाहा थियो तर चुप थियौँ । बोल्यो कि पोल्यो ! अपशब्दको वर्षा हुन्थ्यो । बोल्न खोज्नेलाई किचकिचे बनाइदिन्थ्यौँ । चुप बस्थ्यौँ । अझै पनि खुलेर बोलेका छैनौँ ।

सार्वजनिक यातायातमा अनेक सास्ती भोगेर यात्रा गरेका छौँ त्यो पनि प्रायः जसो बढी शुल्कमा । १३ रूपैयाँ लाग्ने ठाउँमा १५ रूपैयाँ तिरेका छौँ । यस्तो होइन भन्यो भने कुनै यात्रीले नै भनिदिन्छ, “दुई रूपैयाँको लागि किचकिच किन गर्‍या ?” लाग्छ, दुई रूपैयाँ त साह्रै सानो रकम हो जसका लागि बोल्नु पनि पाप हो ।

हामी सौखिन नेपालीहरूलाई सिक्का बोक्न मन लाग्दैन । १, २ रूपैयाँको नोट राष्ट्र बैँकले छाप्न छोडेको कति भो कति । सिक्कै पनि कहाँ पर्याप्त छ र ? २०६५-६६ साल यताका सिक्का मैले त भेटेको छैन । एक दुई रूपैयाँ चलाउनु छैन भने १३, १७, १९ जस्ता अङ्कमा भाडादर किन बनाउनु ?

यो भाडादर वैज्ञानिक छ । उनीहरू लुट्न खोज्छन् । हामी लुरुक्क परेर घुँडा टेक्छौँ । टेक्न नचाहनेको हात समातेरै तान्छौँ अनि झुकाउछौँ ।

हामी विद्यार्थी (म सहित) त पढेका मुर्ख नै भयौँ । यातायातमा ४५% छुट पाइन्छ तर २५% भन्दा कममा पनि रमाउछौँ । १३ रूपैयाँको भाडादरको ४५% हुन्छ ५ रूपैयाँ ८५ पैसा । तर १० रूपैयाँ तिर्छौँ । तीन रूपैयाको छुटमा रमाउछौँ । कसैलाई सोच्ने फुर्सद छैन । फुर्सद हुनेलाई अर्काको खुट्टा तान्न पाए पुग्छ ।

सरकार अहिले यातायात व्यवसायीलाई कम्पनीका रूपमा दर्ता गराउन प्रयास गर्दै छ । राम्रो ! तर भाडादरको कुरा अझै के हुने हो थाहा छैन । बोल्नु नपरे त झन् राम्रो ! बोल्नु पर्‍यो भने ? नानीदेखिको बानी न हो, चुप लागुँला !

नारीवाद: एक दृष्टिकोण

रावणले अपहरण गरेकी सीतालाई उनको राजा र प्रजाले अपनाएनन् । जीवनका अन्तिम क्षणसम्म वनवासी भइन् । तिनै सीताका “पति” रामले छलले बालीलाई मारेपछी तारालाई “जो तिम्रो पति थिएन, त्यसका लागि शोक गर्नुपर्दैन” भनिदिए । रावणको ध्यान भङ्ग गर्ने मन्दोदरीलाई नङ्ग्याए, अफसोच गरेनन् । कुमारी आमा कुन्तीले आफ्नै छोरोलाई पराइजस्तो व्यवहार भएको सहनपर्‍यो । एक दिन उनका पाँच भाइ छोराले भने, “हेर्नुस् त आमा, हामीले के ल्यायौँ” । उनले नहेरेरै भनिन्, “बाँडेर लिनू” । अर्जुनले स्वयंवर गरेर आएकी राजकुमारी द्रौपदीलाई मान्छेसम्म गनेनन् पाण्डवहरूले । कौरवले पनि रानी द्रौपदीलाई “वेश्या” भने । जुवामा थापे पाण्डवले, हुर्मत लिए कौरवले । विश्वयुद्धको तत्कालीन कारण बन्यो त्यही, जसमा कुरु वंश झन्डै विनाश भयो ।

पुराण/इतिहास/मिथकमा थुप्रै उदाहरण पाइन्छ नारीका दु:खका । हामीले बर्सेनि पढ्ने “स्वस्थानी व्रतकथा”मा सतीदेवीलाई नारायणले छल गरेर जोगी रूपधारी महादेवको हातमा सुम्पिदिन्छन् । कसैको चित्त बुझ्दैन तर “मेरो कर्मले यस्तै पारिल्यायो, के गर्ने” भन्दै सतीदेवी जान्छिन् । सतीदेवीका आमाबाबु भने तिनै छली नारायणलाई पुज्छ्न्, छोरीज्वाइँलाई हेला गरेर । सतीदेवी यज्ञको आगोमा होमिन्छिन् । तिनै देवीलाई देखाएर हज्जारौं वर्ष चल्छ पतिको लाशसँग जिउँदै जल्ने सतीप्रथा ।

“कर्म”को खेल दोहोरिन्छ गोमाको जीवनीमा पटकपटक । भाग्यवादको चङ्गुलमा अझैसम्म नारीहरू पिल्सिएका छन् । पतिव्रता वृन्दाको पति जालन्धर “पार्वतीलाई छल गर्न जान्छु” भन्छ । वृन्दाले पतिलाई त्यति प्रेम गर्दागर्दै पनि जालन्धर बाहिर चाहार्छ । उता नारायण पनि वृन्दालाई छल्न पुग्छन् उसैगरी । नारायणकी पत्नी लक्ष्मीको त नाम पनि आउँदैन । पुराणहरूमा “राक्षस” हुन् वा “भगवान्”, कुनै पुरुषबाट कुनै नारी सुरक्षित छैनन् ।

पुराण र कथाहरूको माध्यमबाट हाम्रो पुरुष अवचेतनमा नै नारीलाई हेप्नुपर्छ र नारी भोग्या मात्रै हो भन्ने पारिएको छ । त्यस्तै, नारी अवचेतनमा पुरुषको “दास” बन्नुपर्छ भन्ने कुरा बसेको छ । नारीवादी चेतनाले अवचेतनका यसप्रकारका गलत कुराका विरुद्धमा बोल्नु पर्छ भन्ने मान्यता संसारभर नै छ । पुरुषको शोषकवादी सोच ढाल्नु नारीवादको मूल उद्देश्य हुनुपर्छ । बोक्सीका नाममा सताइएका, दाइजोका लागि यातना दिइएका, मानव तस्करीमा परेका र यौनिक सन्तुष्टिका माध्यम बनाइएका वास्तविक पीडितहरूको न्याय नै नारीवादको ध्येय हुनुपर्छ ।

तर नारीवादमा “र्‍याडिकलिज्म”(Radicalism) हाबी छ। यो नारीवादले पुरुषलाई गलत मात्र देख्छ । नारीले पनि गल्ती गर्छन् भन्ने कुरालाई नजरअन्दाज गरिदिन्छ । शोषकवादी पुरुषको साटोमा शोषकवादी नारी स्थापित हुनुपर्छ भन्ने गलत मान्यता बोक्नु कदापि सही हुन सक्दैन । कानूनी आडमा पुरुषको जीवन तहसनहस पार्ने प्रवृति बढ्दो छ । पैसाका लागि केही नारीहरूले डिभोर्सको सहायता लिएका छन् । कोही प्रेमी या पतिलाई धोका दिँदै एनजीओ (NGO)को आडमा उल्टो पुरुषलाई नै अप्ठ्यारोमा पार्नेको संख्या पनि बढ्दो छ ।

व्यभिचार, धूम्रपान र मध्यपानलाई स्वतन्त्रताको प्रतीक मान्नेहरूको पनि कमी छैन । यी सब गलत हुन् भन्ने जान्दाजान्दै “पुरुषले गर्न हुने, महिलाले किन नहुने ?” भन्ने नारीहरूको कमी छैन अचेल । असल खराबको पहिचान गर्न सक्ने जुन नारीवादी चेतना छ, त्यसलाई र्‍याडिकलिज्मले ध्वस्त पारेको देखिन्छ ।

पीडित र पीडक जुनसुकै लिङ्गका हुनसक्छन् । केही फटाहा पुरुषका कारण सबै पुरुषलाई अनि केही बदमास महिलाका कारण सबै महिलालाई गलत देख्नु राम्रो होइन । तर एकले अर्कालाई शङ्का गर्ने वातावरण छ । शङ्काले लङ्का जलाउँछ भन्ने उखान छ । अर्थात्, जहाँ एकले अर्कालाई विश्वस गर्नै सक्दैन, त्यहाँ साथ र समन्वय कसरी हुन सक्छ ?

आमालाई पहिलो गुरु मानिन्छ भने घरपरिवारलाई पहिलो पाठशाला । नारीलाई नै घरपरिवार र समाजको सूत्रधार मानिन्छ । यद्यपि परिवार र समाजलाई अघि बढाउने काम नारीको मात्रै होइन, पुरुषको पनि हो । नारी र पुरुषको सहकार्यले नै संसार चल्दछ । “नारीपुरुष एकै रथका दुई पाङ्ग्रा हुन्” भनेर त्यसै भनिएको होइन ।

मौन धारण

शहीदका नाममा मौन धारण गर्न
छातिमा हात राखेर शिर झुकाउँदा
सोच्छु–
जहाँ
क्रान्तिको डरले घरमै बस्नेहरू,
व्यक्तिगत इबीमा फस्नेहरू,
स्वार्थको राजनीतिमा पस्नेहरू,
मरेर जाँदा “शहीद” मानिन्छ,
त्यहाँ शहीदको सम्मान कसरी पो हुन्छ ?

सोच्छु–
क्रान्ति र आन्दोलनका नाममा उदाएका भुइँमान्छेहरू
जब
सत्तामोहमा परेर,
अपराधको बाटो पक्रेर,
स्वाभिमानलाई बिर्सेर,
क्रान्तिको मर्म लत्याएर,
जनलाई घात गरेर
देश बेच्न पनि पछि पर्दैनन्,

धुरुधुरु रुँदा हुन् ती महात्माहरू
जसले
आमाबाबुको काख छाडेर
जीवनसाथीलाई एक्लो पारेर
छोराछोरीलाई सुनौलो सपना बाँढेर
मित्रजनलाई विश्वास गरेर घात नगरी
क्रान्ति सफल पार्न
देशका लागि प्राणको आहुती दिए !

मान !

 न्याय नपाई कोही रोइरहँदा

               न्यायालयको मान रह्यो सायद !

अपराधीहरू खुल्लमखुल्ला हिँडिरहँदा

               न्यायालयको मान बढ्यो सायद !

न्यायकै किनबेच चलिरहँदा

               न्यायालयको इज्जतले आकाश छोयो सायद !

र त,

     न्याय पाउँ भन्नेहरू 

                   न्यायालायमै रोइरहेछ्न् !

     अपराधी समाऊ भन्नेहरू

                     डरले काँपिरहेछ्न् !

      न्यायको किनबेच नगर भन्नेहरू

                     कठघरामा उभ्याइरहेछ्न् !

© सन्दीप्त

नेता कसरी बन्ने ?

अलि पुरानो फोटो नेताहरूको । स्रोत: nayasamachar.com

नेपालमा अहिले चुनावी चहलपहल निकै नै छ । नेताहरू घरदैलोमा व्यस्त छन् तर घरमै बस्नेले चाहिँ सायदै तिनका मुख देखे होलान् । खैर, “तिनीहरू नेता कसरी पो नेता बने हौ ? अनि हामी चाईँ कसरी बन्ने ?” भन्ने प्रश्न कसैलाई उठेको भए ती प्रश्नको जवाफ खोज्ने प्रयास यो प्रबन्ध हो ।
चरण १: यी प्रश्न आफूले आफैँलाई सोधेर नेता हुने गुण छ कि छैन पत्ता लगाउनुस् :

के तपाईं:

१. धुर्त हुनुहुन्छ ?

२. अरूलाई औँलामा नचाउन सक्नुहुन्छ ?

३. स्वार्थी हुनुहुन्छ ?

४. अर्काको मन दुखाएर हाँस्न सक्नुहुन्छ ?

५. आफन्त, नातागोता, साथीसँगी, गुरु वा जोसुकैलाई कोखामा छुरा हानेर अघि बढ्न सक्नुहुन्छ ?

६. जनताले जे भने पनि कानमा तेल हालेर सुतेजस्तो गर्न सक्नुहुन्छ ?

उपर्युक्त गुणहरू तपाईंसँग छ भने मात्रै तपाईं राजनीतिक नेता बन्न सक्नुहुन्छ । नत्र त तपाईंको यात्रा सुरु नै हुँदैन । भइहाल्यो भने पनि कतै कुनामा बसेर रुनुपर्छ ।

चरण २: प्रवेश

चरण १ मा पास नभए पनि चरण २ मा आउन सक्नुहुन्छ तर दिगो उपलब्धिका लागि चरण १ मा भएका कुराहरू आफूमा जतिसक्दो चाँडो लागू गर्नुहोला । फाइदा तपाईंलाई नै हो । अब जान्नुस् यो चरणमा के गर्ने:

१. तपाईं आफ्नै पार्टी खोल्न चाहनुहुन्छ ? यसका लागि विचार र (वा) कार्यशैली मिल्ने (यसमा अरूलाई थर्काउने कार्यशैली पनि हुन सक्छ) एकदम धेरै मानिसहरू भेला पार्नुपर्ने हुन्छ । अरूलाई कन्भिन्स गर्न पनि धेरै समय र उर्जा खर्चिनुपर्छ । समय अलि बढी नै लाग्न सक्छ यदि तपाईं चरण १ मा भएका गुणहरूलाई नजरअन्दाज गर्दै हुनुहुन्छ भने ।

२. यदि तपाईंलाई छिटो माथी जानु छ भने चाहिँ स्थापित पार्टीमा लाग्नुस् । धेरैजसो मानिसहरू ठूला पार्टीको सदस्य बन्छन् तर साना पार्टी पनि शानदार पो हुन्छन् त ।

एउटा उदाहरण दिउँ है त । मेरो कलेजमा थुप्रै पार्टीका भ्रातृ संगठन (भन्नलाई स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन) छन् । नेपाली कांग्रेसको नेविसंघ र नेकपा एमालेको अनेरास्ववियुमा लाग्नेहरूको संख्या धेरै छ । खिचातानी पनि यिनमै धेरै छ ।

साना पार्टीका भ्रातृ संगठन धेरै छन्, कार्यकर्ता थोरै । कम्पिटिसन शून्य बराबर । सदस्य बन्नेवित्तिकै माथिल्लो पद हातमा । अनि पावर पनि ठूला संगठन जति नै । हेर्नुस् त काइदा !

कुन ठाउँबाट राजनीति सुरु गर्नुहुन्छ भन्ने कुराले पनि फरक पार्दछ तपाईंको जिन्दगीमा । एक चोटि फेरि मेरो कलेजतिर आँखा डुलाऔँ । तपाईँ प्रायः देख्नुहुनेछ, नेताहरू :

• नयाँ विद्यार्थीलाई भर्ना गर्न मद्दत गर्दै हुन्छन् ।
• पुराना विद्यार्थीका समस्या समाधान गर्दै हुन्छन् ।
• विभिन्न कार्यक्रम गरिरहेका हुन्छन् ।

यिनीहरू पब्लिक रिलेसन (Public Relation) बनाइरहेका छन् जुन भविष्यका लागि लाभदायक हुन्छन् । मेरो एक जना साथी छ जसलाई म जुनसुकै बेला फोन गरेर जुनसुकै काम लगाउन सक्छु । भोलि ऊ कुनै चुनावमा उठ्यो भने म भन्दिन्छु नि “यसले काम गर्न सक्छ” । उसले यसरी भोटर कमाउँदै छ ।

आफ्नो समुदायमा राजनीति गरेर अघि बढ्न चाहनेलाई चुनौतीको पहाड नै आउँछ । चरण १ मा भएका गुण नभए पहाड फोर्न गाह्रो हुन्छ ।

चरण ३: कुटनीति / चालबाजी

महाभारतमा शकुनिको भूमिका सम्झनुस् त । कसरी धृतराष्ट्र र उनका छोरालाई भड्काउँछन् । उनको धुर्त्याइँले पाण्डवहरू जुवामा मात्र हारेनन्, कुरुक्षेत्रको युद्ध पनि भयो ।

कुटनीतिक चालबाजी एउटा कला हो । राजनीती गर्नेहरूले आफूले भनेको ठीक, अरूले भनेको बेठीक भन्ने पारेर जनतालाई आफ्नो पक्षमा पार्छन् । अझ कतिपय अवस्थामा अस्थिरता ल्याइदिन्छ्न् ।

गेम अफ थ्रोन्समा लिटलफिङ्गर भन्छ:

अस्थिरता सिँढी हो ।

यसका उदाहरणले मेरो मुटु चिरिन्छ । हाम्रा नेताहरूले पनि अस्थिरतालाई भर्र्याङ् बनाएका छन् । जब स्थिरता आउँछ, उनीहरू माथि हुन्छन् । पुष्पकमल दहाल (प्रचण्ड) ज्वलन्त उदाहरण हुन् जसको बारेमा मैले चर्चा गरिरहनै पर्दैन । 

कोखामा छुरा घोप्ने काम पनि चालबाजीको विशेषता हो । एकजना मेरो छिमेकीलाई चुनावमा “टिकट” दिने वाचा गरियो । पक्का आउँछ भन्दै बधाई दिने पनि भेटिए ।

मनोनयनमा भने उनको नातेदारको नाम आयो । ती नातेदारले विरोध गरेनन् । मनोनयनमा हेराफेरी गर्न सक्नेलाई ती नातेदारले हातमा लिएछन् । यसरी आफन्तलाई पनि धोका दिन सके तपाईंको राजनीतिक यात्रा उकालो लाग्नेछ । शुभकामना !

चरण ५: अरूले जेसुकै भने पनि “बाल” नदिने 

अरूले तपाईंको गल्ती औँलाइदिए भने तिनको औँला काटिदिनुस् । यो त तपाईंले सुनेको प्रमाण पो हो क्यारे ! यसो गर्नुस्, सुन्दै नसुन्नुस् । हुन त यो गुण तपाईँमा पहिले नै छ । जति गाली गरे पनि, जति सरापे पनि, एउटा कानबाट छिरेको कुरो अर्को कानबाट निकालिदिनुस् । यसो गरेपछी न अरूको पिर, न प्रेसरको चिन्ता !

***

द्रष्टव्य:

१. यी चरणहरूलाई नजरअन्दाज गर्न त तपाईं राजनीतिक परिवारमा जन्मिनुपर्छ । बा प्रभावशाली थिए भने त उनले बसाएको जगमा चुनावैपिच्छे जीत दर्ता भइहाल्छ ।

२. माथि उल्लिखित चरण र गुणहरूमध्ये पब्लिक रिलेसन र सानो पार्टीबाट उक्लिने उपायबाहेक अरू सबै व्यङ्ग्य हुन् । सिधा भन्ठानेर त्यसै गर्नुभो भने मलाई अवगाल नआओस् !

अझै सजिलो बनाइदिन्छु । यी काम नगर्नुस् :

• चोरबाटो नलिनुस्
• नकारात्मक चालबाजी नगर्नुस्
• कोखामा छुरा नहान्नुस्, जेल पर्नुहोला !
• रचनात्मक प्रतिक्रियालाई आत्मसात् गर्नुस्

३. नेतामा हुनैपर्ने दुई कुरा हुन् : ज्ञान र बोल्ने क्षमता । यी दुईलाई प्राथमिकता दिनुस् ।

शुभकामना !

***

[प्रस्तुत लेख Quora.com मा How do I become a political leader in Nepal को जवाफको नेपाली रूपान्तरण हो ।]

माइती जान नपाउने चेली

सुविधाले सम्पन्न भएका ठाउँमा

चेलीहरू माइती गइरहँदा हुन् ।

हासो र खुसी नराखी दाउमा

आमाबाबालाई खुसी राखिरहँदा हुन् ।।

***

चेलीहरू माइतीघर आउलान् भन्ने

आशैआशमा बित्छ यो जुनी !

आमाबाबालाई खुसी राख्लान् भन्ने

सपनामै अल्झन्छ यो जुनी !!

******

आशैआशमा बित्छ यो जुनी

जन्मघरमा फेरि पाइला राखुँला भनी !

सपनामै अल्झन्छ यो जुनी

आमाबाबासँग फेरि भेट होला भनी !!

***

जन्मघरमा फेरि पाइला राखुँला भनी

सोच्छु बिहा भई आएको यो ठाउँमा ।

आमाबाबासँग फेरि भेट होला भनी

नौ डाँडापारिको त्यो जन्मगाउँमा ।।

******

[मलाया शैली पान्टुममा नेपाली कविता लेख्ने यो प्रयाश । यस शैलीमा पहिलो स्टेन्जा (stanza) का दोस्रो र चौथो हरफ दोस्रो स्टेन्जामा पहिलो र तेस्रो हरफ बन्छ्न् अर्थात् दोहोरिन्छ्न् ।